Hoca Ali Rıza

Ressam Ali Rıza Üsküdar’da Ahmediye Mahallesi'nde 1275 (1858) Hicri yılında dünyaya gözlerini açar. Babası da Üsküdarlıdır. Mehmet Rüştü Efendi isminde süvari Binbaşısıdır. 1282 (1865) yılına doğru Sofya’da ölmüştür. Ressam Ali Rıza daha 7 yaşında bir çocuktur. Ali Rıza iyi bir ana babadan san’at kabiliyetiyle doğmuştur. Bunun nasıl inkişâf ettiğini hayatı bize göstermeğe kafidir. Babası biraz güzel yazı yazmakla san’ata ait ilgisini göstermiş, bu kabiliyet oğlunda resim yolunda ilerlemiştir.

Ressam Ali Rıza ilk ve orta mektep tahsilini Üsküdar’da bitirmiştir. Çocukluğu resmin ve ressamlığın sevgisi ile geçmiş ve hatta ders kitaplarının kenarlarına bile bazı resimler yapmıştır. Bunları zaman zaman kitapların üzerinde gördükçe çok haz duyduğunu söylerdi. Küçük yaşından ölünceye kadar kalem ve fırçayı hiç elinden bırakmamış ve bir an eli durmamıştır. Her yaşta yaptığı resimler - manzara, natürmort, fikirden - tezyinat ve tezyini yazılı örnekleri çevresi içindedir. Bunları, karakalem, füzen, pastel, suluboya, yağlıboya, çini mürekkebi ile çizmiştir.

Acaba Ali Rıza rastgele resim kudretini suluboyalarla ifade için çalışmış bir ressam mıdır? Yoksa onun belli bir programı var mıdır? Ve bu programı ta gençliğinde çizmiş bulunmuş mudur?

Evvela programsız çalışan, herhangi bir mevzuda çalışmaktan bıkan ve geçen bir ressam değildir. O, ta baştanberi esaslarını çizdiği bir yoldan yürümüştür. İşte bunu kendi ağzından işitelim: “En ziyade temayülüm milletimin, memleketimin hissen, şeklen, ahlakan ve hayaten sadık ve hakiki tercümanı olarak, bilhakkın İstanbul’u ve onun Boğazını ölmez bir hayat lisaniyle söyleten eserleri vücuda getirmektir”.

Ressam Ali Rıza bunu yapmış ve bahtiyar olmuş, halen ve ruhan o bahtiyarlığı duyan bir insandır. Onun resimleri karşısında duyduğumuz hayranlığı ona mı, yoksa kendimize mi borçluyuz? Hayır ona borçluyuz. Hayranlık da onun ruhunun akislerinin bizde bıraktığı derin tesirdir. Elverir ki resimleri onun gözleriyle ve düşünüşlerinin akisleriyle görünsün. Resimlerini görürken tamamen onun cazibesine kapılırız. Esasen onun anlaşılmayan ve cezbetmeyen bir resmi yoktur. Onlardan herhangi birisine bakmak kafidir. Resmine bakmanın bir çok mükafatları da vardır. İnsan beşer kudretine, olgunluğuna ve elinin iradesine inanır. Tabii yüksek yaradılışlı insanlar nasıl görüyor onu anlar. Tabiatın insana ilhamlarının derecesine ve merakına varır. Ruhun nelerden haz duyabileceğini, güzelliğin mahiyetini ve asil zevkin nasıl ebedi olabileceğini anlar. Ressam Ali Rıza’nın resimlerinde bu derin manayı anlamak her vakit için kabildir. Zira tabiatı, resimlerinden bize kadar gelmiştir.

Ali Rıza orta tahsilde iken resme, resimle alakası olan derslere son derece meyil gösteren ve derecesi anlatılamıyan bir hevesle çalışır. Askeri lisede ve sonra da Harbiye Mektebinde artık tamamen kendisini resme vermiştir. Askeri liseye girmesi 1295 (1879) senesine rastlar. Kendisi resme hevesli Zekâi (Paşa) gibi beş altı arkadaşiyle ve onları teşvik ederek resmi ilerletmek ister ve birlikte, bir resimhane açılması için, o zaman Askeri Mektepler Nazırı olan Erkan-ı Harbiye Reisi Ethem Paşa’ya arzuhal vererek müracaat ederler. Arzuları yerine getirilir. Bazı aletler de tedarik edilir. Ve bu mahsus sınıfa Nuri Paşa'yı da muallim tayin ederler. Bir sene zarfında yaptıkları tablolar hükümdara gösterilir ve mükafata ererler.

Bu takdir heveslerini büsbütün arttırır. Tatil günlerini resmin ilerlemesine hasrederler. Ve o zaman resimle çok alakası bulunan hendesei resmiye, menazır ve gölge gibi derslerde de bilgilerini arttırmağa çalışırlar. Nuri Paşa'dan sonra kendilerine Fransa’ da resim tahsilini ikmal edip gelen ve Kabanel’in şakirdi Seyyid Bey ve ondan sonra Mösyö Gez isminde bir ressam da ders verir. Ali Rıza Bey bidayette modelden resim yaparmış. Hocası Seyyid Bey bunu menetmiştir. Daha henüz idadi (lise) sınıfındadırlar. Bu pek sevdikleri hocalarından aldıkları feyzi ve malumatı Harbiye Mektebindeki resimhanede daha ileriye götürürler. Her sene resimleri mükafata erer. Bu, onlar için bir teşvik vesilesi olur.


Ali Rıza Bey’in bilhassa resme olan meyli ve bağlılığı ve muvaffak olması, Meclis-i Maarifi askerinin nazar-ı dikkatini çekerek 1299 (1883)’de Harbiye Mektebi’nde İkinci Mülazimlikle çıktığı zaman doğrudan Nuri Paşanın resim dersine muavin tayin edilmiştir. Muavinliği esnasında talebe ile en çok meşgul ve onları san’at için aydınlatan Rıza Bey olmuştur. Nuri Paşa ile birlikte orduda eli boya ve fırça kullanmaya layık zabitler yetiştirmiştir. Resim muavinliğine ilave olarak o vakitler Harbiye Mektebinde kurulan zadegan sınıfları resim mualllimliği de verilir. Otuz sene resim muallimliği ile mektepte kalmış ve pek çok askeri ressam ressam yetiştirmiştir. Bu sırada Darüşşafaka’da da parasız olarak resim dersleri verir. Bu muvaffakiyet 1321 (1908) e kadar sürer. 1327 (1911) e değin Harbiye Matbaasının başressamlığını yapar. Matbaada bulunduğu zaman da askeri mekteplerinde resim derslerinin intizamını temin ve başarısı için aldığı emir üzerine mekteplerde 3 sınıfa mahsus 30 örnekli 3 albüm hazırlar. Bunlar basılır ve dağılır. İtiraf etmelidir ki bu albümler memlekette resim sevgisinin ve zevkinin yayılmasına hayli hizmet etmiştir.

Emekliye geçmeden önce de hariçteki matbaalar hesabına da kitapçı Karabet tarafından 1318 (1902) de basılır. Bugün tam bir koleksiyonu nadir bulunur modellerden ibaret albümlerinin bir tanesinin içinde dikkate değer resimlerinden 21 tane vardır. O zaman Binbaşı idi.

Meşrutiyetin ilk senelerinde “Osmanlı Ressamlar Cemiyeti” diye azası ressamlardan ibaret bir cemiyet kurulur. Ve buranın reisliğini de yapar. Bu cemiyetin çıkardığı mecmua o zaman mühim bir ihtiyacı karşılamış ve ancak 18 numara kadar neşredilmiştir. 1 Temmuz 1330 tarihli ve 18 numaralı nüshası fevkalade çıkarılarak Ressam Ali Rıza’nın hayat ve eserlerine hasredilmiştir.

Balkan Harbi’ne kadar hoca, matbaa baş ressamlığı ile, modelleri hazırlar ve bir taraftan da resim yapmağa çalışır. Meşrutiyetten sonra Harbiyenin zadegan sınıfı kaldırılır. Şehzadelerin tahsili için yeni bir sınıf kurulur. Orada da resim muallimliğini üzerine alır.

Artık her yerde Hoca Ali Rıza Bey diye anılan bu değerli ressamımız 1327 (1911) senesinde sıhhi ahvali dolayısiyle askerlikten emekli olmak ister ve arzusu yerine getirilir ve asker kaymakamlığından çekilir. Artık kendisinin resimde en çok çalıştığı ve en çok eser vücuda getirdiği zamanıdır. O ölünceye kadar dikkate şayan bir gayretle hayatının en mükemmel eserlerini verir. Lakin bir taraftan da hocalık yapmak ıztırarındadır.

Evvela Kız Sanayii Nefise Mektebi’ne hoca olur ve dört sene orada kalır. Harb-i Umumi’de teşkil edilen Sanayi-i Nefise encümenine aza seçilir ve uzun zaman bu encümende kalır. Bu arada Ressam Ali Rıza’yı Çamlıca Kız Lisesi resim muallimi olarak da görüyoruz. Üsküdar Kız Sanayii Mektebindeki muallimliği esnasında kendisini 1337 (1921) senesinde ziyaret etmiştim. Bütün bu mekteplerde resim derslerinde takip ettiği esas şu idi:

Resim dersi bir çok talebe tarafından sevilir. Bunda şüphesiz o dersi gösteren hocanın tesiri çoktur. Bazı resim derslerinde cisimli örnekleri boyuna çizmek endişesi çok defa bu dersin neş’esini kaçırır. Lisede çalışırken çok daha ameli mahiyette bu gibi klasik çalışmalardan sıkılanlar dolayısiyle resmi sevmeyenler çoğalırdı. Açık havada tabiattan çalışmak hevesini gösterenler böyle çalışmalardan sevinirlerdi.

Hoca Ali Rıza talebesine kendisini sevdirmişti. O yalnız talebesini klasik çalıştırmakla kalmaz, derecesine göre tabiattan çiçekler ve modellerden çalıştırır ve mükafat yerine verdiği ve yaptığı resimlerle onları teşvik ederdi.


Hoca derslerinde ve haricinde o kadar çok resim yapmıştır ki onun bugün Türkiye’de bir çok evlerde en mutena yerlerde asılı ve bilhassa dostları ve mahdumu Nasır Çizer’de mevcut resimlerinin hesabı yapılsa bir insanın hayatında bu kadar çok resim yapamayacağına hükmolunur. Hoca Rıza’nın çok eskiden yaptığı resimler az bulunur. Emekliye geçtiği zamandan vefatına kadar devam eden yirmi senelik zamanında yaptığı olgun resimleri her yerde bulunur. Bunların mühim ve en kıymetli olanları tabiattan yaptıklarıdır. Fikrinden fantezi olarak yaptıkları da mühim bir yekün tutar. Bunları merhum birbirinden çok ayrı sayar ve tabiattan yaptıklarına hususi bir kıymet verirdi. Tabiattan yaptıklarının olgunluğuna kendisi de şahitti.